Ramy czasowe:
Za datę początkową pozytywizmu uznaje się rok 1863. Rok ten znamienny jest z tego względu, że był to rok wybuchu i upadku powstania styczniowego. Za granicę końcową można uznać w przybliżeniu ostatnie lata XIX w, kiedy pojawiają się kolejne, nowe założenia programowe w literaturze i sztuce.
Krótka charakterystyka:
Pozytywiści widzą społeczeństwo jako wytwór przyrody, w którym rządzą takie same prawa jak w świecie zwierzęcym lub jakimkolwiek organizmie żyjącym. Drogę ku postępowi, ku szczęściu społeczeństw, widzą w rozwoju nauki, która jest w stanie zmienić los jednostek, jak i wnieść na wyższy stopień rozwoju całe społeczności i państwa. Ów kult nauki, zaufanie do jej możliwości i znaczenia nazywamy scjentyzmem. To w tym czasie dokonuje swych odkryć w biologii i medycynie Pasteur, w chemii Berthelot, zaś Darwin tworzy podstawy teorii ewolucji (ewolucjonizm). Światło i elektryczność wprzęgnięto w służbę człowieka, dokonano wielkich odkryć w dziedzinie optyki (mikroskop), archeologii i prehistorii.
Pozytywizm w Polsce:
Zrodzony w epoce romantycznej mesjanizm widział Polskę jako kraj przeznaczony do spełnienia wielkiej misji odrodzenia Europy, a Polaków jako naród wybrany, otoczony szczególną opieką boską, powołany do podjęcia przewodniej roli w życiu Europy. Klęska powstania styczniowego 1863 r. była dowodem, jak bardzo nam daleko do realizacji tak wzniosłych celów. Pokonany politycznie kraj, mocno zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym, gdy cała Europa przeżywa wspaniały rozkwit cywilizacji, wlec się może jedynie w ogonie państw wolnych i budujących dobrobyt swych obywateli. Zrozumiało to młode pokolenie Polaków i zaczęło głosić nowe, inne sposoby ratowania ojczyzny.
Postawę polityczną pokolenia popowstaniowego kształtuje przede wszystkim hasło "nie dajmy się wyniszczyć". Kolejne klęski zrywów zbrojnych zrodziły pewność, że naród jest za słaby, by móc liczyć na zwycięstwo w walce z zaborcami. Stąd też zrezygnowano z walki narodowowyzwoleńczej, z działalności konspiracyjnej na rzecz tzw. trzeźwości politycznej, która daje szansę utrzymania się w jedności i możliwość rozwoju narodu włączonego w organizm polityczny państw zaborczych.
Literatura miała w dziedzinie propagowania tych haseł ogromny, wręcz kluczowy udział. Poprzez wszelkie utwory literackie, także poprzez publicystykę głoszono program mający podnieść Polskę. Rosnący prestiż prasy łączył się ściśle z rozwojem cywilizacji, i to nie dlatego, że unowocześnia się technika druku i powstają szybkie sposoby przekazywania informacji, lecz również dlatego, iż prasa stanowi potężny środek upowszechniania i popularyzowania zdobyczy cywilizacyjnych. W tym też sensie prasa służyła ideom pozytywistycznym.
Kinematografia sięga swoimi korzeniami końca XIX wieku. W 1894 roku Tomas A. Edisona zaprezentował w Nowym Jorku swój kinetoskop, a rok później bracia August i Louis Lumière pokazali kinematograf wyświetlający obrazy na ekranie. Początek XX wieku to kolejny krok, jakim stało się już nie rejestrowanie pojedynczych wydarzeń, ale opowiadanie filmowych historii. Okres dwudziestolecia międzywojennego to szybki rozwój tej nowej dziedziny sztuki. Już w 1922 roku opatentowano zapis dźwięku na taśmie filmowej, a w 1927 roku powstał pierwszy film dźwiękowy. Oprócz tego Stany Zjednoczone wyrosły na potęgę kinematografii światowej, a ogromną rolę zaczęło odgrywać Hollywood.
Według Schopenhauera życie człowieka to ciągła gonitwa za czymś nieokreślonym, bliżej niesprecyzowanym, czymś, co człowiek zwykł nazywać szczęściem, a czego zresztą i tak nie ma szans osiągnąć. Egzystencja ludzka przesiąknięta jest cierpieniem z powodu niezaspokojenia ambicji i pragnień, niemożności zrealizowania planów. Życie ludzkie po prostu jest za krótkie, by człowiek mógł cokolwiek osiągnąć w pełni. Goni za urojeniami, absurdem, a mając świadomość przegranej w nierównej walce z życiem, cierpi coraz mocniej, tym bardziej, że wie, iż ta jego gonitwa za pokusami świata i tak zakończy się śmiercią. Człowiek jest tragiczny w tym swoim poszukiwaniu szczęścia, które tak naprawdę sam uważa za bezsensowne i pozbawione logiki. Schopenhauer uważał, że wszelkie religie, filozofie są tylko produktem zastępczym, ucieczką człowieka od rzeczywistości. Wzorem starożytnych stoików proponował ludziom umiarkowaną rezygnację z wszelkich żądz i wyzbycie się pragnień. Ale już bardzo nowatorska była propozycja ucieczki w stan nirwany – pół-istnienia, pół-snu, pragnienie pogrążenia się w niebycie.
W Europie wiek XIX nazywa się nie bez racji czasem wielkich powieści. Tworzą wówczas w wielu krajach europejskich najwybitniejsi prozaicy i powieściopisarze nowych czasów. We Francji są to Stendhal – nazywany niekiedy ojcem powieści realistycznej oraz Balzac, który tworzy monumentalny cykl dzieł "Komedia ludzka". Najzręczniejszą bodaj powieścią z tego cyklu, stąd też należy ona do kanonu lektur szkolnych jest "Ojciec Goriot". Tworzy w kraju nad Sekwaną również Aleksander Dumas – autor powieści historyczno-sensacyjnych "Hrabia Monte Christo" i "Trzej muszkieterowie". W Anglii pisze swoje wielkie powieści Karol Dickens, znany bardziej w Polsce z opowiadania "Opowieść wigilijna". Wreszcie w Rosji pojawia się najwyższej klasy mistrz pióra, autor wspaniałych powieści, wiernie odwzorowujących psychologię postaci – Fiodor Dostojewski. Jego "Zbrodnia i kara" czy "Bracia Karamazow" należą do absolutnej czołówki europejskiego kanonu literatury. Inny Rosjanin, Lew Tołstoj, tworzy wówczas swoje wielkie, epickie powieści – "Annę Kareninę" oraz "Wojnę i pokój". W Polsce natomiast na znaczeniu zyskuje prężnie rozwijająca się publicystyka, której głównym przedstawicielem jest Aleksander Świętochowski. Pojawiają się też nowe tytuły prasowe – takie jak "Przegląd Polski" czy "Przegląd Tygodniowy". 
Opowiadanie - podobne do noweli; niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela, opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji. Autorami ich byli ci sami pisarze, którzy nadawali ton epoce: B. Prus ("Antek"), H. Sienkiewicz, M. Konopnicka ("Nasza szkapa")
